Türkiye'nin Sınırları Nasıl Çizildi, Ayrıntıları Ne Kadar Biliyoruz?

1.      Kurtuluş Savaşı ile ilgili bazı bilgilerimizi bir daha gözden geçirelim mi?  Bugünkü sınırlarımız nasıl çizildi? Düzenli ordumuz hangi cephelerde savaştı? Sivil yoğunluklu direnişlerin sınırlarımızın çizilmesine katkısı nasıl oldu? Bu yazımızda sınırlarımızın (Hatay hariç) nasıl çizildiği üzerinde duracağız. 

Misak-ı Milli Sınırlarımız

2.      Öncelikle İran-Türkiye sınırı konuşalım; 560 km kilometre ile Türkiye'nin en uzun ikinci sınırı olup iki ülke sınırları 1639 yılında Osmanlı Devleti ile  Safevi Devleti arasında imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşması ile günümüze kadar gelmiştir.

3.      İki ülkenin kara sınırları Nahçıvan sınırının kesiştiği Dilucu Sınır Kapısı ile başlar ve Irak-Türkiye sınırının kesişme noktasında sona erer. Yani Kurtuluş Savaşında İran ile herhangi bir savaş olmamıştır. İran ile olan sınırımız Osmanlı Devleti zamanında nasıl ise, Türkiye Cumhuriyeti döneminde de aynı sınırdır.

4.      Burada yeri gelmişken Nahçıvan Sınırımızdan da bahsetmek gerekir. Nahçıvan, Azerbaycan’a bağlı özerk bir Cumhuriyettir ve Türkiye’nin Nahçıvan ile 13 km’lik bir kara sınırı vardır.  Yılmaz Özdil isimli bir gazeteci "Bu sınırı oluşturabilmek için Mustafa Kemal’in kendi parasıyla toprak satın aldığını" yazar,  bu tabii ki doğru değildir.

Nahçıvan Sınırı

5.      Büyük Ağrı dağı Türkiye’de, Küçük Ağrı Dağı ise 1928’den önce İran sınırları içinde idi. Burada Kürt isyancıları (teröristleri) ciddi sorun yaratıyorlardı.  5 Kasım 1932 yılında Türkiye ile İran arasında yapılan bir antlaşma ile Küçük Ağrı Türkiye’ye bırakıldı ve bunun karşılığında daha Güney’de (Katur sahası-Van) İran’a verildi. Böylece Nahçıvan ile de bir sınırımız olmuş oldu.

6.      Gelelim, Gürcistan ve Ermeni sınırımızın nasıl çizildiğine. Ruslar Osmanlı tebaası olan Rum ve Ermenileri ayaklandırmışlardı. Rumlar, Trabzon, Rize ve Artvin’de; Ermeniler ise özellikle Kars, Erzurum, Ağrı ve Van’da ayaklanmışlar ciddi katliamlar yapmışlar ve Ruslar için bir işgal ortamı hazırlamışlardı. 

Kazım Karabekir

7.      Ardından Ruslar, 1915 yılında sıraladığım bu illeri işgal ettiler. Fakat bu iller, 1918 ‘den itibaren işgalden kurtulmaya başlamışlardır. Bu illerin düşman işgalinden kurtulmasının en önemli nedeni “1917 Rus Bolşevik Devrimdir”. Rusya iç işlerinden dolayı çekilmiş. Ve tabiri caizse Ermeni ve Rum çetelerini kaderleri ile baş başa bırakmıştır. 

Ermeni Çeteciler

8.    Mesela 1915' te işgale uğrayan Trabzon, Rize, Van, Ağrı, Erzurum kısmen yerel direniş ve daha çok Osmanlı Ordusu tarafından, [tarihe dikkat edelim] 1918’de düşman işgalinden kurtulmuştur. Örneğin, Trabzon’un düşman işgalinden kurtuluşu, 24 Şubat 1918; Van’ın düşman işgalinden kurtuluş tarihi ise 2 Nisan 1918’dir.

9.      Yani  Mustafa Kemal’in , Samsun'a çıkmasından bir yıl önce. Bu illerden sadece Kars ve Artvin kağıt üzerinde biraz daha geç kurtulmuş görünür. Söz konusu şehirlerin tamamı düşman işgalinden kurtulmuş fakat kurtuluşu takiben muhatap olmadığı için beklenmiş ve TBMM Hükümeti kurulunca üç tane antlaşma imzalanmıştır.

10.  Bu antlaşmalar ile Kuzeydoğu sınırımız resmiyet kazanmıştır; bu şehirler düşman işgalinden  kurtulduğunda daha TBMM düzenli ordusu yoktur (Düzenli ordumuzun kuruluş tarihi 8 Kasım 1920). Yukarıda da ifade ettiğim gibi anlaşmalar, işgalden kurtuluştan 2 ya da 3 yıl sonra bir muhatap bulununca imzalanmıştır ve şöyledir;

1. Gümrü Antlaşması / TBMM-Ermenistan/ 03 Aralık1920

2. Moskova Antlaşması/ TBMM- SSCB/ 16 Mart 1921 

3. Kars Antlaşması/ TBMM- Ermenistan- Gürcistan-Azerbaycan/ 13 Ekim 1921

11.  Şimdi de geçelim, yerel direnişleriyle Gazi, Kahraman ve Şanlı ünvanını alan kentlerimizin bulunduğu Güneydoğu sınırlarımızın nasıl şekillendiği konusuna. Anadolu'nun bir çok yerinde Kuvvay-ı Milliye de denilen yerel direnişçiler bu bölgemizde de şekillenmiştir.

 

Sütçü İmam

12.  Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra, Güney Anadolu önce İngilizlerin sonra da Fransızların işgaline uğramıştı. Özellikle Fransız işgaliyle birlikte Fransızlar tarafından bölgede bir Ermeni çoğunluğu oluşturma çabasına girilmişti.

13.  Fransız ordusunda yer alan Ermeni taburlarıyla birlikte yerli Ermenilerin çoğunluğu da Fransızlarla birlikte hareket etmekteydiler. Fransızların, Ermeni aşkı bu dönem de başlamıştır anlayacağınız. Sıkıcı bir tarih dersine döndürmemek için ayrıntılara değinmeyeceğim.

14.  Fransızlar, Ermeni lejyonlarını kullanarak Antep başlangıç olmak üzere Güney Anadolu’da sıraladığımız illere,  Adana 'yı da dahil ederek işgal etmeye başladılar. Tarihin başlangıcı 1 Nisan 1919.

15.  Genellikle Şehir direnişleri şeklinde başlayan direnişleri idare etmesi için Sivas Kongresinde alınan bazı kararlar uyarınca komutanlar da gönderilmiştir.  Ama TBMM düzenli ordusu  hala bu bölgede yoktur. Çünkü daha düzenli ordu yoktur. ve doğal olarak savaşmamıştır. Halk organize olarak (edilerek) Fransızlarla savaşmıştır. Fransızlar Anteb'e girememiş, bir ateşkes imzalanmış ama bu bozulmuştur. Çatışmalar bir süre daha devam etmiştir.

16.  Sonuçta güney illerimizden Kahramanmaraş, 12 Şubat 1920;  Şanlı Urfa, 11 Nisan 1920; Gaziantep 25 Aralık 1921'de  düşman işgalinden kurtuluyor. Sadece nedense Adana 5 Ocak 1922 yi bekliyor. Aslında bu tarihler son düşman birliklerinin de şehirden tamamen ayrıldığı tarihler. Zafer daha da önce. Tekrar belirtelim, buralarda  TBMM düzenli ordusu yok. Ve ardından 20 Ekim 1921'de Ankara Antlaşması İmzalanarak bugünkü (Hatay hariç) güney sınırımız çizilmiş oldu.

17.  Gelelim Akdeniz bölgesine. Mondros Ateşkes Antlaşması gereğince, İtalyanlar, 1919 yılının Mart ayında ilk olarak Antalya işgal ettiler. Daha sonra Kuşadası, Bodrum, Fethiye ve Marmaris gibi Menteşe bölgesindeki sahil şeridini ve ardından, Muğla, Konya, Burdur Afyon, Söke ve Akşehir’i işgal ettiler.

18.  İtalyanlara karşı hiç bir direniş olmamıştır. Derler ki, İtalyanlar Türk Halkına çok iyi davranmış, kimseye zarar vermemiş, kimsenin karısına kızına bakmamış, hayırlarına hastane, yol, köprü yapmışlar, hayır hasenat işleriyle uğraşmışlar (!) ve İngilizlere de kızgın oldukları için sessiz sedasız, kurşun atmadan ve kurşun yemeden çekilip gitmişlerdir.

Çerkez Ethem

19.  Libya'daki vahşi İtalyanlar, Anadolu'da melek oluvermişlerdir. İngilizlere kızgınlıklarının nedeni, I. Dünya savaşının kazanan devletlerinden olmalarına rağmen kazanımlarının çok az olması, buna ilaveten söz verilmesine rağmen Anadolu'da İzmir ve çevresinin kendilerine verilmemesidir.

20.  Sessiz sedasız çekilmelerinin bir nedeni de ülke içindeki Mussolini merkezli karışıklıklar ve ekonomik krizdir. İtalyanlar, Temmuz 1921-Ekim 1921 arasında tamamen çekildiler ve Akdeniz Bölgesi sınırımız da çiziliverdi.

21.  Gelelim İstanbul'a... Mondros Ateşkes Antlaşması sonucunda Anadolu'nun birçok yeri çeşitli devletlerin işgaline uğradığı gibi, İstanbul da İngilizler tarafından işgal edildi (16 Mart 1920). İngilizler beklediler, bir süre sonra Türk ordusu "Korkunç Büyük Yunan Ordusunu" (!) yendi ve Bursa'ya yöneldi. 

Demirci Mehmet Efe

22.  Mudanya Ateşkes antlaşması imzalandı ama İngilizler hala İstanbul'da. Terk etmiyorlar. Ardından 24 Temmuz 1923 de Lozan imzalanıyor. İngilizler pek memnun ki Lozan'dan, antlaşma sonrası tıpış tıpış İstanbul'dan çıkıyorlar. Son birlikleri de, 4 Ekim 1923 te güle oynaya İstanbul'dan ayrılıyor.

23.  Şimdi tekrar filmi biraz başa alalım ve gelelim Yunanlılar ve Batı Cephesine; Rusları, Fransızları, İtalyanları, Ermenileri, İngilizleri hem de düzensiz birliklerle ve "halk direnişiyle" yurttan atıyor ama "Büyük Yunan Ordusunu" (!) bir türlü atamıyorduk. Bütün cepheler kurtulmuştu ama Yunan işgali devam ediyordu...

24.  Bu arada bütün Kuvvayi Milliye Birlikleri birleştirildi ve düzenli ordu kuruldu (8 Kasım 1920). Ege'de Yunanlılara kök söktüren Çerkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe'yi kazanmak yerine bu iki tecrübeli Kuvva-yi Milliyeci nedense harcandı. Bunun nedenine ilişkin görüşler var, fakat konumuz bu olmadığı için bu konunun ayrıntısına girmiyorum...

25.  Yunanlılar İzmir'e 15 Mayıs 1919 da çıktılar ve Yunan işgali bu tarihte resmen başlamış oldu. Aslında hemen belirtelim ki; TBMM Hükümeti ordusu gerçek anlamıyla sadece Yunan Ordusuyla savaşmıştır desek sanırım yanlış olmaz. Çünkü yukarıda izah ettiğim gibi diğer sınırlarımız neredeyse çizilmişti.

26.  Bütün sınırlar çizildiği, güvenlik sorunu azaldığı ve düzenli ordu da kurulduğu için bütün asker ve teçhizat "Batı Cephesine" kaydırılmıştı. Hatta bizi İşgal edip sonra çekilen Fransızlardan ve Ruslardan epeyce silah da satın aldık. (Ticaret yani normal bir şey).

27.  Yunanlılarla ilk savaş 6 Ocak 1921 tarihinde yapılan Birinci İnönü Muharebesi'dir. Ama aslında tam anlamıyla bir savaş olmamıştır. Yunan Ordusu geri çekilmiştir. Resmi tarihe göre bu savaşta 4 Subay 118 er şehid olmuştur.

28.  İkinci Savaş, İkinci İnönü savaşıdır (23 Mart - 1 Nisan 1921 ). Birinci İnönü çok küçük bir çarpışmaydı. Hatta "I. İnönü Savaşı diye bir savaş olmadı" diyenler de var. İkincisi biraz daha büyük bir çarpışmaydı deniyor. Çünkü burada kaybımız 600 şehit. Ama bu iki İnönü savaşı ile ilgili çok farklı iddialar var.

29.  Resmi tarihe göre bu iki savaşta bizden iki kat daha büyük olan Yunan ordusunu püskürtmüşüz. Ama "Bu savaşlar olmadı" diyenler sadece İslamcı yazarlar değil. Mesela Yalçın Küçük de o kanaatte. Diyor ki; "Bu zafer söylemi Ege 'de çok sevilen Çerkes Ehem ve D. Mehmet Efe  gibi iki önemli kişinin itibarının sarsılması ve düzenli ordu fikrinin pekişmesi için kurgulanmış zaferlerdir. Yunanlılar sadece Türk Ordusunun gücünü ölçmek için keşif yapıp büyük saldırı için geri çekilmişlerdir. Bu püskürtme veya zafer değildir."

30. Nitekim ilginçtir,  Birinci ve İkinci İnönü Savaşında mahvedilen ve püskürtülen (!) Yunan Ordusu; 10 - 24 Temmuz 1921 yıllarında yapılan Kütahya-Eskişehir Muharebesinde Türk ordusunu Sakarya Nehri'

nin doğusuna kadar çekilmeye zorlamıştır. Neredeyse Başkent Ankara'ya kadar.

31.  Kütahya-Eskişehir Muharebelerinden sonra İsmet Paşa ile bu işin yürümeyeceğini anlayan Mustafa Kemal Paşa, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nden çıkarttığı bir kanunla Başkomutanlık da dahil bütün yetkileri üstünde toplamıştır. (5 Ağustos 1921).

32.  Ardından, 23 Ağustos - 13 Eylül 1921 tarihleri arasında Sakarya Meydan Muharebesi yapılmıştır. Sakarya'ya kadar çekilen Türk ordusu Yunan taarruzlarını durdurmuş ve stratejik bir galibiyet alarak bu kez Yunan Ordusunu mağlup etmiştir.

33.  Bu süreçte Batı Anadolu'yu İtalyanlara yem etmek istemediği için Yunanlıları kullanan İngilizler birdenbire fikir değiştirmek zorunda kalmış ve Yunanlıların arkasında da durmamıştır. Hatta İngilizler Türk Ordusuna bir miktar Silah yardımı bile yapmıştır.

34.  Aradan tam bir yıl geçer. Bu arada birçok görüşmeler yapılır. Ordu iyice toparlanır. Yunanlılar da Anadolu'da desteksiz kalmışlardır bu arada.  Ve 26 Ağustos 1922' de "Büyük Taarruz" başlar. Büyük Taarruz, savaştan ziyade bir temizlik yani süpürme operasyonuydu. Yunanlılar Anadolu'dan süpürüldü. Ve böylece savaş bitti.

35.  Düzenli ordunun Yunanlılarla yaptığı savaşlar bitince Kurtuluş Savaşı da zaferle sonuçlanmış oldu. Kurtuluş Savaşında Batı Cephesindeki şehit sayılarımız konusunda kesinlik yok. Rakamlar farklı kaynaklarda 4.000 ile 35.000 arasında değişiyor.  Mesela sadece Çanakkale savaşında tespit edilen şehit sayımız ; cephede şehit olan : 57.000, kayıp:10.000, aldığı yaradan dolayı sonradan şehit olan; 21.000 olmak üzere 88.000 askerdi.

36.  Mudanya Ateşkes Antlaşması (11 Ekim 1922) ve Lozan Antlaşması (24 Temmuz1923) ile Trakya da dahil olmak üzere Sınırlarımız kesinleşiyor (Hatay hariç). Özellikle Türkiye'ye çok yakın birçok adanın Yunanlılara bırakılması, İngilizlerin Yunanlıları yalnız bırakmasının diyeti ve İsmet Paşa'nın dehası olsa gerek. 

Lozan Sonrası Sınırlarımız

37.  Başta Mustafa Kemal Paşa olmak üzere bütün şehitlerimize ve gazilerimize Allah'tan rahmet diliyorum. Hepsine minnettarız. Hepsi kahramanlarımızdır. Bu yazımızda, Kurtuluş Savaşı'nın "Sınırlarımızın nasıl çizildiği odaklı" bir fotoğrafını çektik. Tarihi doğru yazmak, doğru anlamak konusu çok önemlidir. Gerçekleri olduğu gibi yazabilmek her durumda akademisyenlerin boynunun borcudur.

Tolga Tanolcay